राजधानी काठमाडौं उपत्यका वरिपरि घुमघामका लागि गन्तव्य स्थलका रूपमा उत्तर–पश्चिमस्थित डाँडा दहचोक पनि अहिले चर्चित बनेको छ । यो मेरा लागि कुनै नौलो कुरा होइन, करीब तीन दशकअघि पहिलो पल्ट पुग्दा जुन दृष्य देखेको थिएँ, त्यसपछि त्यो त्यहाँ आएको बदलावको म पनि एक साक्षी हुँ । गत अप्रिल (२०२२) को पहिलो शनिवार यहाँ हाइकिङ जाने कुरा हुँदा थानकोट चेकपोष्टबाट डाँडैडाँडा हिड्ने तय भएको थियो र सोहीअनुसार त्यहाँको एउटा बस चढेर गएका थियौं । तर आफूहरूको रुट त्यहाँसम्म नभएको भनेर निकै वर बस रोक्यो । त्यहाँबाट अगाडि चेकपोष्ट देखिन्छ, सरासर हिड्दा पन्द्रह मिनेट जतिमा पुगिन्छ । दहचोक डाँडा पनि सिधै उत्तरमा देखिन्छ । बस्ती हुँदै फेदिसम्म पुग्ने र त्यसपछि उकालो लाग्ने निधो गरी पाइला चाल्यौं ।
केही वर्षअघि मात्रै खेतैखेत देखिने र लहलह धानको बाला झुल्ने यो ठाउँ अहिले घरैघरले ठडिएका छन् । विभिन्न नामका यी नयाँ वस्तीहरूमा बनेका साना साना बाटाहरू छिचोल्दै एउटा पीच बाटोमा पुग्छौं । दहचोककै नामबाट पूरै क्षेत्रको नामाकरण गरिएका कारण अब त्यहाँ हामीले इन्द्रथान जाने बाटो भनेर सोध्नु पर्ने भएको छ । इन्द्रथान आजभोलि मात्रै राखिएको नाम हो ।
काठमाडौंमा मनाइने प्रसिद्ध यँयाः .(इन्द्रजात्रा) को एउटा पक्ष दागिं वनेगु भनेर मृतकका आफन्तहरू राती बत्ती बालेर नगर परिक्रममा गर्नु पनि हो । परिक्रमा पछि यही दहचोकस्थित साना कुण्डमा नुहाउन आउनु पर्दछ । यो कुन्डको नाम यंकिदह हो । प्रचलित कथाअनुसार यो दहसँग स्वर्गका राजा इन्द्रको नभएर उनकी आमासँग मात्रै यो दहको सम्बन्ध छ । कथाले इन्द्रकी आमा बसुन्धरा भनिएपनि इन्द्रसँग सम्बन्धित शास्त्रले बेग्लै आमा चिनाउँछ । यसअनुसार हिन्दूशास्त्रमा उल्लेखित इन्द्र र काठमाडौंको कथामा उल्लेखति इन्द्रबीच तारतम्य मिल्दैन । यसरी नै ठाउँ वा क्षेत्रको नाम दहचोक पनि बिगारिएको नाम हो । काठमाडौंमा चारैतिर घर बनाएर बीचमा बन्ने खुल्ला ठाउँलाई चोक भन्ने गरिन्छ तर दहचोक त्यस्तो ठाउँ होइन । यसको वास्तविक नाम ‘दहचो’ हो र ‘चो’ शब्दले थुम्को भन्ने अर्थ दिन्छ । यसर्थ थुम्को अर्थ दिने ठाउँहरूलाई चोक नामाकरण गरेर विकृत रूप फैलाउने चलन हिजोआजा अचाक्ली छ । तर यहाँ दहचोक र इन्द्रस्थान नै नाम प्रचलित छ ।
एउटा पसलमा गएर सोध्यौंं– ‘‘इन्द्रथान जाने बाटो कुन हो ?’’ उनलाई थाहा नाइ । अर्को पसलमा गएर सोध्दा सँगैको बाटो पनि त्यहीँ पुग्ने हो ‘तर तपाईहरू ऊ त्यो मन्दिरको मुनि भएर जानुस्’ भनेर सुझाव दिए । सँगैको बाटो पुरानो रहेछ तर बिग्रिसकेको र झाडी पनि उम्रेकोले ठम्याउन गा¥हो हुने ठानी परको बाटो सुझाएको रहेछ ।
पीचैपीच हिडेर मन्दिरको मुनि पुग्यौं । राधाकृष्ण नामको नयाँ मन्दिर रहेछ । मन्दिरमा उक्लन बनाइएको सिँढीमा प्रयुक्त सिमेन्ट सुकेकै रहेनछ र चढ्न मिल्दैन । मन्दिरलाई दायाँ पारेर अगाडि बढ्यौं र एउटा घुम्तीमा आइपुग्दा सोही मन्दिरको पछाडिको बाटो भेटिँदो रहेछ । हामी हिडेको त्यो बाटोको पुरानो स्वरूप कस्तो थियो थाहा नाइ तर पुरानो भूसतहको करीब ५ फिट उचाइ काटेर बनाइएको भनेर एउटा धाराको अवशेषबाट बुझियो । नयाँ बनाउँदै गरेको त्यो चौडा बाटो छाडेर उकालो लाग्यौं । केही उकालो लागेको मात्रै के थियो, ढुंगाको पुरानो सिँढी आयो । उक्लिंदै गयौं । सिँढी सक्यो । केही परबाट फेरि सिँढी सुरु । त्यो उकालोबाट पश्चिम थानकोट चेकपोष्ट देखिन्छ र त्यहाँबाट डाँडैडाँडा जाने बाटोको पनि अनुमान लगाउन सकिन्थ्यो ।
पूर्वनिर्धारित बाटो हिड्न नपाएर लागेको थकथकीको मात्रा कम हुँदै गइरहेको थियो, जसै उक्लँदै गयौं । सरर आइरहेको चिसो हावा र यहाँबाट देखिने रमाइलो भूदृष्यले अब यही बाटो पनि रमाइलो लाग्न थाल्यो । एक ठाउँमा पुग्दा एउटा सम्म परेको सानो चउर आइपुग्यो । त्यहाँ दुई युवायुवती सँगै उभिएर छर्लङ्गै देखिने काठमाडौंतिरको घरैघरको दृष्य हेरिरहेका थिए । हाम्रो टोलीमा सम्मिलित सानो बाबुलाई यो ठाउँ यत्ति मन प¥यो कि, उल्लासित हुँदै चौरमा घोप्टो नै परे । केही बेर त्यहाँ सुस्तायौं ।
पुनः उकालो लाग्यौं, माथिबाट एक जोडी झरिरहेका थिए । अलिमाथि फराकिलो तर बुङ्बुङ् धुलो उड्ने बाटो भेटियो । दहचोक जानका लागि मोटर वा बाइक चढेर आउनेहरूको बाटो रहेछ । त्यो बाटो पक्रेर केही अगाडि बढेपछि पुनः सिँढीको बाटो भेटायौं । माथिसम्म पुग्दा बीच बीचमा पुरानो बाटोलाई काट्दै नयाँ बाटो बनाएको रहेछ भनेर बुझ्न गा¥हो भएन ।
‘बाहुनडाँडा’ नामको ठाउँ आइपुग्यो । सिग्देल थरीका बाहुनहरूको रस्तीबस्ती रहेछ तर २०७२ सालको भुइँचालोले भत्काएको घरलाई बनाउनुका सट्टा तल रहेका आफनो जग्गामा बनाएर बस्न तिर लागेका रहेछन् । त्यहाँ एउटा पसलमा केही खाएर पुनः अगाडि बढ्छौं ।
एक ठाउँमा आइपुगेपछि हल्लाखल्ला सुन्छौं । क्यासेट प्लेयरमा घन्किरहेको संगीत र युवायुवतीहरूको हाँसोले संकेत दियो, गन्तव्य स्थलमा पुग्यो । पीच बाटो आइपुगेको मात्रै होइन, त्यहाँ रोकिराखेका बाइक र सानासाना मोटर बाइकहरूले जनाउ दिइराखेको छ, यो शनिवार धेरै मान्छे यहाँ पुगेका रहेछन् । सल्लाघारीको सानो बाटो हुँदै पुनः अगाडि बढेको केही बेरमा प्यागोडा शैलीको एउटा भव्य मन्दिर देखा पर्दा आफू अन्तै पुगेको जस्तो अनुभव भयो । त्यहाँ बाटोमा बुङ्बङ् धुलो उडेको र मान्छे तथा गाडीको भीड त थियो नै । अलि पर कालुपाँडेको शालिक देख्यौं र बल्ल यो ठाउँलाई ठम्याउन सकें ।
पच्चीस वर्षअघि आउँदा यहाँ थुम्कोमा ढुंगाहरू जम्मा पारेर स्तूपको आकार दिइएको थियो र पहिलो गोरखा–कीर्तिपुर युद्धमा मारिएका गोरखाली सेनापति कालु पाण्डेको स्मारक भनेर चिनाइएको थियो । भनिन्छ, मर्नुअघि नै कालुपाण्डले आफ्नो स्मारक यहाँ बनाउन भनेका थिए । पछिल्लो पटक आउँदा यहाँ स्मारक क्षेत्रलाई व्यवस्थित र भव्य बनाइसकेको थियो । पहिला एउटा सानो छाप्रोको स्वरूपमा देखेको मनकामना मन्दिर पनि अहिले प्यागोडा शैलीमा भव्य मन्दिर बनेको रहेछ । पहिला कालुपाण्डेको मूर्ति जहाँ थियो त्यहाँबाट उठाएर पुनः स्थानान्तर गरेको पनि पाइयो । पहिला बनाउँदै गरेको भ्यूटावर बन्न सकिएपनि प्रयोगमा भने ल्याइसकेको छैन । पच्चीस वर्षअघि उजाड ठाउँ केही वर्षअघि आउँदा मकै वारीमा परिणत भइसकेको थियो भने अहिले यहाँ पनि घरहरू बन्न थालिसकेका छन् । यहाँको परिवर्तनशील स्वभावलाई देख्दा अबको केही वर्षपछि नै भीडभावयुक्त र असनको गल्लीको स्वरूप नलेला भन्न सकिन्न । यो ठाउँबाट सीधा पूर्व लाग्दा अझ फराकिलो बाटो आइपुग्छ र त्यसको दायाँ स्वीटजरल्याण्ड पार्क बनाइएको छ ।
कालुपाण्डे र मनकामना मन्दिरभन्दा अलि मुनि खोंचजस्तो ठाउँमा पर्दछ यंकिदह । हामी त्यतैतिर झर्छौंं । दहमा आजभोलि प्रायः पानी हुँदैन । पहिला हुँदो हो, अब मूल सुक्यो कि ? आकासबाट झरेको पानी वा कतैबाट व्यवस्था गरेको पानीले दहले आफ्नो अस्तित्व धानिरहेको छ । रुखको पातपतिंगर कुहिएर पनि होला अहिले दहमा पानी फोहर बनेको छ । प्राकृतिक रूपमा नै रहँदा यो गोलो थियो होला तर अहिले चारैतिर सिंढी बनाएर चारकुने बनाएको छ । दहको वरिपरि रहेका साना साना मन्दिर र त्यसभित्रका मूर्तिहरू पुरानै हुन् । यसरी नै कलात्मक सत्तलहरू पनि हालै बनाइएको छ । संभवतः त्यो ठाउँमा पुराना सत्तलहरू थिए र मासिने क्रममा केही वर्षअघिसम्ममा दृष्टिगोचर नै भएन । अहिले त्यही ठाउँमा नयाँ बनाइएको हो । चारैतिर बाउन्ड्री वाल पनि बनाइएको छ । यसलाई पनि व्यवस्थित रूपमा विकास गर्न खोजिएको भनेर बुझ्न गा¥हो छैन ।
यंकिदह परिसरमा नै खाजाको पोखो खोल्यौं र एक छिन सुस्ताएर झर्दैझर्दै फेदिमा पुगेर गाडी चढ्यौं ।
