हामी गाैतम बुद्धकाे नाम खुबै लिन्छाैं, काम विशेषले वा श्रद्धाले । उनकाे जन्म लुम्बिनी वनमा इ.पू. ५६३ मा मायादेवीकाे काेखबाट भएकाे पनि भन्छाैं । तर लुम्बिनी कपिलवस्तुअन्तर्गतकाे एउटा सीमान्त भूमि मात्र थियाे । लुम्बिनी भनेर एउटा बगैंचालाइ मात्र भन्ने गरिन्थ्याे तर सुन्दरताकाे दृष्टिले याे निकै प्रख्यात थियाे । यही लुम्बिनीमा पुगेकाे बेला मायादेवी सुत्केरी भएकी थिइन् । प्राचीन कपिलवस्तु करीब ३० किलाेमिटर पश्चिम दिशामा पर्दछ । शाक्य गणराज्यकाे राजधानी हाे, कपिलवस्तु ।
प्राचीन कपिलवस्तु गणतान्त्रिक राज्य व्यवस्था थियाे र त्यसअनुसार शासन व्यवस्था कुनै निश्चित व्यक्तिकाे वंशजमा सर्ने नभएर गणपरिषदमा निर्वाचन पद्दतिबाट शासक छानिन्थ्याे । निश्चित अवधिपछि अर्काे नयाँ शासक छान्ने गरिन्थ्याे । यसरी निर्वाचन पद्दतिबाट अाएका गणप्रमुखलाइ सम्बाेधन गर्दा महाराज भन्ने र अन्य गणसदस्यहरूलाइ राजा भन्ने चलन कपिलवस्तुमा मात्रै नभएर बज्जिलगायत अन्य गणराज्यहरूमा पनि थियाे । यस अर्थमा गाैतम बुद्धका बुबा सुद्दाेधन वंश परम्पराअनुसार अाएका राजा नभएर निर्वाचित गणप्रमुख मात्र थिए र उनी जीवनभरका गणप्रमुख पनि थिएनन् ।
गाैतम बुद्धले बाेधिसत्वका रूपमा २९ वर्षसम्म कपिलवस्तुमा गृहस्थ जीवन व्यतीत गरेर गृहत्याग गरेका थिए । बाेधिसत्वहरूले बाेधिलाभका लागि गरिने गृहत्यागलाइ महाभिनिष्क्रमण भन्ने बाैद्ध परम्परा छ । ३५ वर्षकाे उमेरमा बुद्धत्व लाभ गरी बुद्ध भइसकेकाे दुइ वर्षपछि बाबुकाे निमन्त्रणामा गाैतम बुद्ध अाफ्नाे गृहनगर कपिलवस्तुमा फर्केका थिए । अन्यत्र धर्म उपदेशहरू दिने क्रममा बुद्धले धेरैलाइ धर्म मार्गमा ल्याइसकेका थिए भने कपिलवस्तुमा पहिलाे पल्ट यही बेला धर्म उपदेश दिएका थिए । त्यस बेला घरपरिवारले मात्र उपदेश श्रवण गर्नुका साथै धर्म लाभ गरेकाे नभएर सर्वसाधारणले पनि धर्म लाभ गरेका थिए । चाँडै नै कपिलवस्तुमा गाैतम बुद्धलाइ शास्ता (मार्गनिर्देशक) मानेर जीवन जिउनेहरूकाे संख्या बढ्याे । यही बाैद्ध समाजले पछिसम्म पनि गरेका अनेक निर्माण संरचनाहरू अहिले पुरातात्विक भग्नावषेशका रूपमा देख्न पाउँछाैं । यी पुरातात्विक भग्नावशेष भएका ठाउँहरूकाे संरक्षण गर्नुका साथै अहिले पर्यटकीय स्थलका रूपमा विकास गरिएका छन् ।
प्राचीन कपिलवस्तुकाे प्रमुख पुरातात्विक भग्नावेशमा तिलाैराकाेटलाइ लिइन्छ । चलनचल्तीमा राजदरवार भनिएपनि प्रशासनिक भवन तथा त्यस वरिपरि सम्भ्रान्त वर्ग तथा सर्वसाधारणकाे बसाेवास रहेकाे क्षेत्र नै तिलाैराकाेट हाे । यहाँ विस्तृत भूक्षेत्रमा पुरातात्विक अवशेषहरू जमिनमुनि पुरिएर रहेकाे अवस्थामा छन् र अत्याधुनिक प्रविधिबाट हाल अध्ययन कार्य भइरहेकाे छ ।
कपिलवस्तु क्षेत्रमा इ.पू. तेस्राे शताब्दीमा माैर्य सम्राट अशाेक अाएर पूर्व बुद्धहरू क्रकुच्छन्द र कनकमुनि काे जन्मस्थल भनी पहिचान गरिएका ठाउँहरू गाेटिहवा र निगलीहवा पनि दर्शनीय स्थल हुन् । यहाँ यी बुद्धहरूकाे स्मरणमा सम्राट अशाेकले गाडेका ढुंगाका गम्बाहरू अझै देख्न पाइन्छ । गाैतम बुद्ध बुद्धत्व प्राप्त गरी कपिलवस्तु अाउँदा निग्राेध शाक्यले दान गरेकाे विहार निग्राेधारामकाे नामबाट प्रख्यात छ । याे निग्राेधारामकाे भग्नावशेष रहेकाे ठाउँ अहिले कुदान नामबाट चिनिन्छ । यसरी नै काेशल देशका राजा विडूडभबाट कपिलवस्तुमाथि अाक्रमण गरी व्यापक रूपमा नरसंहार गरिएकाे ठाउँलाइ अहिले सगरहवा भनिन्छ । यहाँ ठुलाे तलाउ रहेकाे छ भने यही तलाउकाे वरिपरि उत्खनन् गर्दा चैत्यहरूकाे भग्नावशेषा पाइएकाे छ । यहाँ एउटा राम्राे इनार अझै पनि देख्न पाइन्छ । यसरी नै उत्खननबाट नरकंकालहरू पनि पाइएकाे थियाे ।
कपिलवस्तुमा बाैद्ध सभ्यतासँग सम्बन्ध राख्ने विविध कुराहरूकाे विस्तृत रूपमा अध्ययन हुनु बाँकी नै छ । प्राचीन कपिलवस्तु एक समय कहाँ पर्दथ्याे भन्ने कुरा नै बिर्सिसकेकाे थियाे । लुम्बिनीकाे पनि अत्ताेपत्ताे थिएन । तर इ.सं. १८९५ मा जर्मन पुरातत्वविदलाइ निग्लिहवामा प्राप्त अभिलेखले प्राचीन कपिलवस्तु यही हाे भनेर निर्क्याैल गर्न संभव भयाे । यसैकाे अाधारमा पछि लुम्बिनीकाे खाेजी कार्य भएकाे थियाे । यस क्षेत्रमा धेरै कुराकाे अध्ययन भइसक्दा पनि अझै कतिपय अज्ञात अवस्थामा नै रहेका छन् । जे जति पहिचान भएका छन् ती अध्येता एवं सर्वसाधारणका लागि राेचक र ज्ञानवर्द्धक कुरा भएका छन् । यही भएर यहाँ देशविदेशबाट जिज्ञासुहरू पर्यटन गर्न अाउने गरेका छन् ।
