गौतम बुद्धको जन्मस्थाल लुम्बिनी विश्व बजारमा पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा परिचित छ । गौतम बुद्धको जन्मस्थल भएकै कारण यो ऐतिहासिक स्थल भयो र बुद्धकै वचनअनुसार बौद्धहरूले यसलाई तीर्थस्थलका रूपमा विकास गरे । विभिन्न कालखण्डहरूका ऐतिहासिक साक्षीहरू धरोहरका रूपमा रहेका कारण यो पुरातात्विक स्थल पनि भयो । यी तीन वटै कुरा एउटै ठाउँमा हुुनु नै लुम्विनीको विशिष्टता हो र विश्व बजारमा यस्ता स्थलहरू स्वतः विशिष्ट पर्यटकीय स्थल बन्छ ।
लुम्बिनीलाई ऐतिहासिक एवं पुरातात्विक स्थलका रूपमा मात्र सीमित नराखी विश्व वजारमा पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा पनि विकास गर्ने सोचाइ बनाएपछि थुप्रै कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्ने, पुर्याउनु पर्ने हुन्छ । पुरातत्व र पर्यटन दुइ अति नै सम्वेदनशील क्षेत्र हुन् । सोहीअनुसार व्यवस्थापन गर्न सकियो भने दूध र पानी जस्तो मिलन हुन्छ, नभए त्यसैलाई आगो र पानीको उपमा दिन सकिन्छ । लुम्बिनीका सम्बन्धमा थुप्रै यस्ता कुरा छन् जसमाथि लामो बहस चलाउन सकिन्छ । तर यहाँ हालै बौद्ध महिला संघद्वारा आयोजित ‘लुम्बिनी र पर्यटन विकास’ विषयक एक दिने कार्यशाला गोष्ठीमा पर्यटनविद् एवं व्यवसायी कर्ण शाक्यद्वारा प्रस्तुत कार्यपत्रभित्र रहेको पीपलको बोटको प्रसंगमा मात्र केन्द्रित रही केही चर्चा गरिन्छ ।
लुम्बिनीस्थित मायादेवी मन्दिरको पूर्वी छेउमा रहेको पीपलको जरा मन्दिर र अशोक स्तम्भसम्म फैलिएको र समयमै त्यसलाई नरोक्ने हो भने पुरातात्विक कुरामा असर पार्ने हुँदा सन् १९९३ तिर काटिएको थियो । कार्यपत्रमा लुम्बिनीको परिकल्पना गर्नासाथ ठूलो पीपलको बोट र मायादेवीको मन्दिर याद आउने गरेको र त्यस रुखको धार्मिक महत्व रहेको उल्लेख छ । उक्त रुखको महत्व बताउने क्रममा त्यसलाई ‘बोधिवृक्ष’ पनि भनिएको छ । त्यस रूख काटिएपछि वनस्पतिविद्हरूले त्यसबाट ‘टिस्यू कल्चर’ गरेर केही विरुवाहरू निकालिएको थियो र त्यसैबाट ‘थप विरुवा उत्पादन गरी ‘विक्रीवितरण’ तथा ‘उपहार’ प्रदान गर्न सकिने उपाय त्यसमा प्रस्तुत गरिएको छ । झट्ट सुन्दा पर्यटन प्रवर्द्धनमा गजबको उपाय र उत्साहजनक जस्तो देखिए पनि वास्तवमा यो कुरो होइन, भ्रमको पोको मात्र हो । पर्यटन उद्योग विश्वासमा अडेको हुन्छ र यसमा अलिकति पनि तलमाथि पर्नु विनास नै हुनु हो । त्यस माथि झूठो बोल्नु त बौद्ध समाजमा दैनिक जीवनमा अपनाउनु पर्ने आधारभूत पाँच कुरा (पञ्चशील) कै विरुद्धमा जाने हु्न्छ ।
मायादेवी मन्दिरको त्यो पीपलको रुखका बारेमा धेरैलाई के भ्रम परेको रहेछ भने सिर्द्धार्थ गौतमलाई मायादेवीले सोही रुखमुनि जन्माएको हो । यही भ्रमले अनाहकमा मान्छेहरूलाई सम्वेदनशील बनाइदियो । सो रुख काटिएको भनी अदालतमा मुद्दा हाल्ने काम समेत भयो । वास्तवमा त्यो पीपलको रुखले बुद्धको जन्म वा लुम्बिनीसँग कुनै सम्वन्ध राख्दैन । सिर्द्धार्थको जन्म पीपलको रुखमुनि नभई शालको रुखमुनि भएको थियो । चिनियाँ यात्री सेङ-साइ लुम्विनीको भ्रमणमा आउँदासम्म उक्त शाल जीवितै थियो (चौथो शताब्दीको पाण्डुलिपि) भने सन् ४०३ मा पुगेका अर्का चिनियाँ यात्री फाहियानले त्यस रुखका सम्वन्धमा उल्लेख गरेका छैनन् । यसरी नै इसं. ६३७ अघि लुम्बिनी पुगेका चिनियाँ यात्री हुयन-साङले पोखरीभन्दा २४-२५ पाइला उत्तरतिर अशोक वृक्ष (बौद्ध ग्रन्थहरूमा शाल र प्लाक्ष पनि भनिएको पाइन्छ) रहेको भन्ने उल्लेख गरेका थिए । उनको भ्रमणको बेलासम्ममा त रुख सुकिसकेको थियो । पछिल्लो पुरातात्विक उत्खननका क्रममा भेटिएको रुखको ‘फोसिल’ सोही उल्लेखित रुखको हुन सक्ने अनुमान छ ।
अब प्रश्न रह्यो, मायादेवी मन्दिरमा रहेको त्यो पीपलको रुख के हो त – जसमाथि जनमानसमा यति ठूलो प्रभाव छ । ऐतिहासिक भनिएको त्यो पीपलको रुख काटिनु अघि नै पुरानो नभई नयाँ रहेको कुरा थाहा भइसकेको थियो । जनरल केशरशमशेरको पहलमा लुम्बिनीको पुरातात्विक सम्पदाहरूको व्यापक संरक्षण कार्य भएको थियो । त्यस अघि अर्थात् सन् १९३३ तिर खिचिएको एउटा तस्वीरमा त्यहाँ कुनै पनि पीपलको रुख देखिन्नथ्यो । यसबाट बुझिन्छ, त्यहाँ पीपलको रुख उम्रिन थालेको त्यसपछि मात्रै हो । पीपल काटेर वृक्षवृत्त गणना गरी हेर्दा पनि अस्सी वटा मात्र पाइयो । तसर्थ यो करिब अस्सी वर्षो अवधीमा मात्र त्यहाँ उम्रेको देखिन्छ । यसकारण त्यस पीपललाई छब्बीस सय वर्षअघिको ठान्नु र त्यसैको पछि लाग्नु उचित होइन ।
कार्यपत्रमा ‘बोधिवृक्ष’ भनेर मायादेवीले शिशुलाई जन्माउँदा समाएको रुखलाई चिनाइएको छ तर बौद्ध जगतमा बोधिवृक्ष भन्नाले सिर्द्धार्थले गयास्थित जन रुख मुनि बसेर ध्यान गरी बुद्धत्व प्राप्त गरेका थिए त्यसलाइ लिइन्छ । बौद्ध समाजमा बोधिवृक्षलाई अत्यन्तै महत्व दिइन्छ । लुम्बिनीको वृक्षलाई पनि बोधिवृक्ष भनी प्रचार गर्दै हिड्दा नेपाली पक्ष हाँसोको पात्र मात्र बन्ने हुन्छ ।
पीपलको रूख बुद्ध धर्ममा एउटा साधारण वनस्पति मात्र हो, विशेष कुनै अर्थ छैन । टिस्यू कल्चरबाट उत्पादन गरिएको यो वनस्पतिलाई बुद्ध जन्मिएको बेलाको रुख भनेर बेच्नु हुँदैन । यस्तो बेइमानी काम पर्यटन उद्योगमा चलाउनु हुन्न । यो हालसालको मात्रै विवाद नभई रुख काटिदादेखिको नै हो । शाल वृक्ष र पीपल वृक्ष बीचको भेद छुट्याएर अथवा ऐतिहासिक विश्लेषण गरेर त्यस कार्यप्रति आपत्ती जनाउँदा तिनै व्यक्तिहरू ‘लुम्बिनीसम्वन्धी हरेक कुराको महत्व हुने र पुरानो बुद्धकालिन नभएपनि मायादेवी मन्दिरबाट निस्किएको विरुवा भनेर दिँदा पनि भइहाल्छ नि’ भनेर अझै पनि जित्न खोज्छन् ।
तर लुम्बिनीको प्रचारप्रसार गर्न भनेर अघि सारिएको यो उपाय हलुका र सस्तो छ, राम्रो होइन । लुम्बिनीका लागि त्यस्ता सानातिना कुराको सहारा लिनु पर्ने अवस्था छैन, यस्ता कुराहरूले झन् नकारात्मक असर पर्ने सबंभावना पनि हुन्छ । यस्ता प्रचार सामग्रीले गंभीर र गुणस्तरका पर्यटकहरूलाई विचलित बनाउने हुन्छ । लुम्बिनीमा पर्यटकहरूलाई आकषिर्त गर्न त्यस्तो उपहारको पनि जरुरत देखिँदैन । बुद्धको जन्म, तीर्थस्थलको रूपमा उहिल्यैदेखि विकास र पुरातात्विक भण्डार नै लुम्बिनीको विशिष्टता हो । यति नै पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकास गर्ने पर्याप्त आधार हुन् । प्रचार प्रसार र व्यवस्थापन मात्र गर्न सक्ने हो भने बौद्ध धर्मावलम्बीहरू तथा पर्यटकहरू आफै आउने छन् ।
(Gorkhapatra Dainik, Saturday, 17, 2010)
