लुम्बिनी–कुशीनगर साइकल यात्रा

काठमाडौंबाट निस्कने गाडीहरू धमाधम नयाँ बसपार्कबाट निस्किरहेको थियो । १९ फागनुको त्यो साँझ त्यहाँ भएका सबैको ध्यान निस्कने र निस्कन लागेका यात्रीहरूलाई सघाउनेमा केन्द्रित थियो । म पनि त्यही ठाउँमा साँझ ६ वजे पुगेको, निस्कनकै लागि । अँध्यारो अँध्यारो हुन थालिसकेको थियो । म यताउता हेर्छु । हेर्छु के भनुँ, खोज्छु । भेटाउँदिन । फोन गर्छु, सम्पर्क हुँदैन । यस्तैमा मेरो आँखा हरियो ज्याकेट लगाएका केही साइक्लिस्टहरूमा ठोकिनपुग्छ । नजिक गएर सोध्छु, ‘‘तपाईहरू लुम्बिनी जान लाग्नु भएको हो ?‘‘

– ‘‘हो ।’’

अनि फेरि सोध्छु, ‘‘शान्तिजी कहाँ हुनुहुन्छ ?’’

लुम्बिनीदेखि कुशीनगरसम्म साइकल यात्रा हुन गइरहेको । यसको नाम हो, ‘‘बौद्ध परिपथ साइकल यात्रा’’ । लामो समयको तयारीपछि बल्ल यो यात्रा हुन गइरहेको छ । २०–२२ फागुन (३–५ फेब्रुवरी) पको यो तीन दिने साइकल यात्राको संयोजन कमिटीमा आफूपनि एक सदस्य । यद्यपि आफूलाई साइकल चलाउन आउदैन तैपनि कमिटीमा बसेर काम गरिरहेको । स्पष्ट पारौं, बौद्ध परिपथका सम्बन्धी कुराहरूको जानकारी दिने आफ्नो जिम्मा । साइकलहरू गाडीमा मिलाएर राख्ने काम भइरहेकोले अलि बेग्लै तनाब भनौं वा व्यस्त भइरहेको हो । ६ बजे गाडी गुड्ने भएपनि १ घण्टाभन्दा अगाडि गाडी गुड्न नसक्ने जानकारी भयो । सबै साइकल यात्रीहरूबीच एक आपसमा भलाकुसारी, हाँसखेल र ख्यालठट्ठा पनि भइरहेको । मेरो चिनाजानीको कोही पनि देखिन । यतिकैमा बसपार्क वरिपरि नै घर भएको साथीसँग सम्पर्क भयो र भेटघाटको लागि तुरुन्तै आइपुग्नु भयो । बसपार्कको प्रवेशद्वारनेर बसेर कुरा गरेर बस्यौं ।

साथी बिदावारी गरेर गएपछि आफू फेरि बसतिर गइयो । तर साइकलहरू मिलाएर राख्ने काम अझै सकिएको रहेनछ । एउटा ठाउँमा थचक्क बसियो । वातावरण पूर्ववत् चलिरहेको थियो । एक छिनपछि एक अपरिचित अनुहारबाट मसँग तेर्सिन्छ । फोटो पत्रकार हुनुहुँदो रहेछ । कार्यक्रमको बारेमा थप स्पष्ट पार्दासम्ममा हामीलाई गाडी चढिसक्न निर्देशन आयो । सँगै देखिएको गाडीमा साइकलहरू मात्रै राखिएको रहेछ । हामीलाई अर्कै गाडीतर्फ लगियो र उतैतिर लागियो । मैंले बुझेको, साइकल राखिएको गाडीमा नअट्नेलाई यसमा राख्ने होला । सहचालक भन्नुहुन्छ, ‘‘तपाईहरू यसतर्फमात्र बस्नुस् है ।’’

मलाई भनिएको थियो, गाडी रिजर्भ हो । तर अघिल्लो गाडीमा नअटेर अन्य यात्रीहरूसँग यात्रा गर्नु पर्ने भयो ? यस्तो हो भने त्यति सुविधाजनक नहुने रहेछ । अचानकको यो निर्णय ? हुन पनि सक्छ । चितवनमा लेखक उदय अधिकारीले मेरा प्रकाशित पुस्तकहरूको एक सेट मगाउनु भएको । कति बेला पुगिने हो निश्चित नभएको तथा गाडी रोकेर खोज्ने वा पर्खने सुविधा नहुनसक्छ भनेर सुरुमा पुस्तकको सेट लैजान आनाकानी गरेको थिएँ । रिजर्भ गाडी भएको हुँदा भनेको ठाउँमा रोक्न र केही त्यस्तै पर्याे भने पर्खन पनि सकिने आश्वासन गाडीको व्यवस्था गर्ने शान्तिजीले पनि दिनुभएको थियो । त्यही भएर पुस्तक साथमा ल्याएको । मनमा चिसोपस्यो । सहचालकसँग यो कुरा भनें र निकै सहजसँग सकारात्मक जवाफ पाएँ । अलमलिंदा अल्मलिंदै साइकलहरू हामी चढेको गाडीको पनि राख्न ल्याइयो । नअटेका साइकल रहेछन् । सबै सहभागी यही गाडीबाट जाने रहेछन् । गाडी गुड्दा साढे ८ बजे बजिसकेछ ।

रात्री बसमा सामुहिक यात्रा गर्दा सामान्यतः सुरुमा अनेक गफगर्दै रमाइलो गर्ने र थाकेपछि बिस्तारै निदाउने हुन्छ । कलङ्की कट्दा आठ बज्यो । नागढुंगाको ओरालोमा पनि ट्राफिक जाम । बडो मुस्किलले बस गुड्दै थियो । बस जतिसुकै ढिलो भएपनि मबाहेक अरु कसैलाई कुनै परवाह हुन्छजस्तो लाग्दैन । रातभरमा लुम्बिनी पुगिहालिन्छ, दिनभर हल्लिएरै बस्ने हो । तर मेरो टेन्सन चितवनमा किताब पुर्याउनु जो छ । ११ बजेसम्ममा चितवन पुगिन्छ भनेको । मुगलिम कटेपछि फोन गर्नुपर्ने । आफु निदाउन पुगिएला र फोन गर्न नसकिएला भनेर अरुलाई पनि यसबारे जानकारी दिएँ । उहाँहरू नै पनि निदाउन पुग्ने वा बिर्सन पनि सक्ने डर भयो । सकभर ननिदाउने प्रयास गर्दागर्दै पनि निद्रा लाग्यालाग्यै । मुग्लिम नपुग्दै एक ठाउँमा खाना खान गाडी रोकियो ।

हामी पुगेको ठाउँको नाम दिई खाना खान लागेको जानकारी गराएपछि उहाँले भन्नु भयो, ‘‘ए… बाँकी रहेछ । मुग्लिम पुगेपछि खबर गर्नुस् न है ।’’

चितवनबाटै उदयजीको फोन आयो, ‘‘कहाँ पुग्नु भयो ?’’

जसै मुग्लिम कटियो, फोन गरें । तर मुग्लिम पुग्दैमा चितवन पुग्नु हो र ? बसभित्र सबै निद्रामा मस्त, ड्राइभर क्रूमा बसेका सहयात्रीहरू पनि निद्रामै । यस्तै होला भनी एकभन्दा बढीलाई जानकारी गराएको । ड्राइभरले पनि भुसुक्क बिर्सनु भयो भने चितवनको काम नहुने । मलाई पनि निद्रा लाग्छ, तुरुन्तै बिउँझन्छु ।

घडी हेर्नु, साँच्चै गाडी नारायणघाट कटेर गइसकेको पो हो कि जस्तो पनि लाग्यो । सोध्छु, होइन बाँकी रहेछ । फेरि चुपचाप बस्छु । धेरै बेर पछि अर्थात् उदयजीको फोन पुनः आउँछ । कहाँ पुग्नु भयो भनेर सोध्नु हुन्छ । चारैतिर हेर्छु, निस्पट्ट अँध्यारोलाई चिर्दै गाडी जंगलको बीचबाटोबाट हुइँकिरहेको पाउँछु । ड्राइभरले ठाउँको जुन नाम दिनु भयो, त्यही भनें । निकै वर नै रहेछौं । उहाँ पुलचोक पुगेर पर्खेर बसिसक्नु भएको रहेछ । धेरै बेरपछि गाडी पुलचोक नजिक आइपुगेको जनाउ पाउँछु । यही खबर उहाँलाई दिन्छु । केही बेरपछि गाडी रोकिन्छ । झर्छु । यताउता हेर्छु । मलाई पर्खेर बस्ने त्यहाँ कसैलाई देख्दिन । पुनः फोन गर्छु । उहाँ आइपुग्नु हुन्छ । त्यहाँ त्यो बेला के भएको रहेछ कुन्नी गाडी नरोक्नलाई प्रहरी चिच्याउँदै थिए । उदयजीसँग छोटो भलाकुसारी गरियो र छिटोछिटो पुस्तक सेट दिएर विदावारी भइहाल्यौं । यति बेला रातको दुई बजेको थियो ।

त्यसपछि म पनि गाडीमा मस्तले निदाएँ ।
०००

निद्रा खुल्दा विहानको उज्यालो भइसकेको थियो । गाडी भैरहवाको बाटो गुडिरहेको थियो ।

हाम्रो गाडी लुम्बिनी क्षेत्रको पाँच नम्बर गेटभन्दा अलि पर बाटोको छेवैमा रहेको एउटा बौद्ध गुम्बाभित्र छिर्छ । हाम्रो बसाई यहीं हो । हामीलाई स्वागत गर्न उषाजी बसिरहनु भएको थियो । हामी विस्तारै झर्यौं । भारतको एउटा टोली अघिल्लो दिन नै पुगिसकेको रहेछ । चिनाजान भयो । बसमा रहेका साइकलहरू पनि धमाधम झार्ने काम भयो । टुक्रा टुक्रा पारेर ल्याइएको साइकल पनि जोड्ने काम हुँदै गर्यो । साथै साइकललाई मर्मत कार्य पनि दू्रतत्तर गतिका भयो ।

कोठाको साँचो लिएर सामान राख्यौं । नास्ता पानी गर्यौ । के कसो गर्ने भन्ने कुरा तय गर्यौं । खाना खायौं ।

यो दिन खासै केही कार्यक्रम छैन । यही भएर को कता को कता पुगिरहेका थिए । एक छिन लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयतर्फ लाग्यौं र फक्र्यौं । दिउँसोतिर सहभागी एवं कवि प्रोल्लास सिन्धुलीयलाई लिएर लुम्बिनीभित्र छिर्छौं । पाँच नम्बरको गेटबाट छिरेको भएर पहिला मुस्ताङ गुम्बा आउँछ । र, त्यहाँबाट मायादेवी मन्दिरतर्फ लाग्छौं । तर हामी सुरुमा बाहिर बाहिर बाटै एक राउन्ड लगाउँछौं । मुख्य परिसर बाहिरको वस्तुस्थिति हेछौं । कुनै बेला यता लुम्बिनी विकास कोषको कार्यालय थियो । बगैंचा थियो । राजा महेन्द्रले आफ्नो नाममा खडा गर्न लगाएको स्तम्भ पनि थियो । स्तम्भ त अझै पनि त्यहीँ छ तर भत्किन लागेको अवस्थामा बेवारिसे अवस्थामा पुगिसकेको छ । आजभोलि लुम्बिनी पुग्नेहरू यतातर्फ लाग्दैनन् । पश्चिमतिर निर्माण कार्यहरू भइ रहेका छन् । पश्चिमबाट मुख्य परिसरतिर पुग्ने बाटो बन्दै रहेछ । त्यो ठाउँ कटेर आजभोलि प्रयोगमा रहेको मुख्य गेटमा पुग्छौं र जुत्ता ठाउँमा राखेर प्रवेश गछौं ।

मायादेवी मन्दिरभित्र छिर्छौं । प्रोल्लसजीलाई मन्दिरभित्र प्रदर्शनमा राखिएको पुरावशेषहरूबारे जिज्ञासा उठ्छ, त्यसबारेमा केही भन्छु । सबै कुरा त उस्तै हो तर बुद्धको जन्मस्मारक चिन्ह अर्थात् मार्कर स्टोनलाई सुरक्षित गरिराखेको सिसा फेरेर मण्डप आकारको बनाइसकेको रहेछ । त्यहाँ एक प्रदक्षिणा गर्नुका साथै उहाँलाई केही जानकारी दिन्छु । त्यहाँबाट निस्केर अलि यताउता लाग्छु । यो ठाउँमा आउँदा मलाई जहिले पनि ठुलै लाइब्रेरिमा आइपुगेको अनुभव हुन्छ । म त्यहाँका इँटाहरू दोहाेर्याएर पढ्न थाल्छु । मौन सम्वाद गर्छु् । त्यहाँबाट निस्कने बेलासम्ममा अँध्यारो अँध्यारो भइसकेको थियो ।

भारतबाट साइकलमा आउने अर्को टोलीलाई स्वागत गर्ने बेला पनि भइसकेको थियो । निर्धारित समयमा भनिएकै ठाउँमा पुग्छानैं तर त्यहाँ कसैलाई देख्दैनौं । फोन सम्पर्क गर्दा थाहा भयो, सबै हामी वास बसेको ठाउँमा नै रहेछन् । स्वागतका लागि हिड्न लागिरहेको रहेछ । हामी पनि त्यतैतिर लाग्छौं किनभने प्रोल्लासको साइकल पनि त्यतै छ । साइकलबाट आउनेलाई स्वागत गर्न साइकल चढेरै जाने तयारी भइरहेको छ । काम विशेषले अरु दुई जना र म पुनः निस्केर अलि पर के पुगेका थियौं, भारतबाट आउने साइकल यात्रीहरू बाटोमा देख्यौं । उनीहरू यहाँसम्म आइपुग्नुको अर्थ हो, स्वागत गर्न पूर्वतयारीमा गडवड हुने भयो । उनीहरूलाई यथास्थानमा रोक्यौं । स्वागतमा निस्कन लागेकाहरूलाई छिटोछिटो खबर ग¥यौं । र, तुरुन्तै आइपुग्यो । दुई देशका साइकल यात्रीहरूको भेटपछि एउटा बेग्लै उल्लास बन्यो । स्वागत गर्नुका साथै त्यसैको सम्झनास्वरूप ‘न्यू लुम्बिनी भिलेज’ भित्रको एक ठाउँमा वृक्षारोपण गर्ने कार्यक्रम राखिएको छ । अँध्यारो भइसकेपनि हामी त्यहाँ पुग्यौं । वृक्षारोपन भोलि गर्दा पनि हुने हो, तर भोलि बेग्लै कार्यक्रमहरूको चटारो हुने हुनाले आजै गर्ने निर्णयमा पुगेका हौं । बत्ती बालेरै भएपनि वृक्षारोपन कार्य सम्पन्न ग¥यौं । वरिपरि स्याल कराएको आवाज थियो । अनि फर्केर आयौं ।

साइकल यात्राको दिन । एका विहानै सबै लुम्बिनीभित्र प्रवेश गछौं । हामीसँग भारतबाट आएका साइकल यात्रीहरू पनि छन् । लुम्बिनीका सम्बन्धमा गाइड गर्नु मेरो जिम्मेवारी छँदैछ । लुम्बिनी मात्रै होइन, पूरै यात्राअवधिका लागि बौद्ध स्थल तथा बौद्ध विषयवस्तुमा कसैको जिज्ञासा रहे त्यसबारेमा आफूलाई थाहा भएको कुरा जानकारी दिनकै लागि पुगेको हुँ । त्यहाँ मलाई भताभत जानकारी दिएर मात्रै पनि भएन, भिडियो क्यामेराले पनि पछ्याइरहेको थियो । त्यससँग चाँजोपाँजो पनि मिलाउनु छ ।

मायादेवी मन्दिरभित्र बुद्ध जन्मस्मारक स्थलको दर्शनपछि हामी बाहिर निस्कछौं र पुनः जानकारी दिन्छु । एवंरितले घुम्दै बिस्तारै मायादेवी मन्दिरभन्दा दक्षिणस्थित पोखरीको किनारमा ठुलो रुख मुनिको पुग्छौं । पूर्वनिर्धारित कार्यक्रमअनुसार यहाँ केही समय ध्यानभावना हुन्छ । ध्यानका लागि लुम्बिनी विकास कोषका उपाध्यक्ष तथा भिक्षु मेत्तियलाई आमन्त्रण गरिएको । उहाँ अघि नै आइसक्नु भएकाे र पखेर्र बस्नु भएकाे रहेछ । औपचारिक कार्यक्रम सुरु भयो । सुरुमा उषाजीबाट कार्यक्रमका बारेमा सानो परिचय बोल्नुभयो भने त्यसपछि ध्यानमा बस्यौं । पछि भन्तेले केही बोल्नु भयो । यसपछि त्यहाँबाट विस्तारै अशाेक स्तम्भतिर लाग्छाैं । अशाेक स्तम्भ र लुम्बिनीकाे बारेमा बताएँ । नेपालीमा मात्रै बाेलेर नपुग्ने, हिन्दी पनि चाहिने । नेपाली र हिन्दी एकै पटक बाेलुँ, क्यामेरालाइ नमिल्ने । भाषाकाे याे समस्या चुनाैती नै भइरह्याे । क्यामेरालाइ पनि हुने गरी मैले नेपाली मात्रै बाेल्ने र त्यसकाे अनुवाद गर्न तारालाल श्रेष्ठ अघि सर्नु भयाे तर भारतका साइकल यात्रीहरूमा कतिपय अंग्रेजी नबुझ्ने । उनीहरूका लागि फेरि हिन्दीमा नै जानकारी दिएँ । त्यसपछि शान्तिदीप स्थलतर्फ लाग्छाैं । यहाँ हाम्रो खाजाको व्यवस्था गरिएको छ । सबैको साइकल यतै राखिएको छ ।

नास्तापछि हाम्रो यात्रा अगाडि बढ्यो ।

सोचेको थिएँ, अघिल्लो दिन आएका भारतीय साइकल यात्री अब कुशीनगरसम्मै हामीसँग सामेल हुन्छन् । यस्तो सोच्नु वास्तवमा अपरिपक्वता हो । भर्खर त नेपाल छिरेको छ, बिगूसरायबाट आएका तिनीहरू निकै थाकिसकेका थिए । फेरि आज विहानै भारत फर्कन कहाँ मान्छ र ? नेपालकै केही ठाउँहरू घुम्ने र भारत फर्कने उनीहरूको योजना रहेछ । त्यसमध्यको कोही कोही यात्री मात्र हामीसँग सहयात्री बन्यो ।

निर्धारित समयभन्दा हामी धेरै ढिलो भइसकेका थियौं । हामी जति तेजले अगाडि बढेपनि समय मिलाउन सक्दैसकेनौं । हामी भैरहवा पुग्छौं । स्वागत गरिन्छ । त्यहाँ पनि ढिला नै हुन्छौं । त्यहाँबाट हान्निएर देवदह पुग्छौं । खाजा खान नै ढिला भइसकेको अवस्थामा बल्ल हामी त्यहाँ खाना खान पुग्छौं ।

खानामात्रै खुवाएर विदावारी गर्नुभन्दा देवदहका केही ठाउँ घुमाउन चाहना राख्छन् त्यहाँ । स्वाभाविक कुरा हो । र राम्रो पनि भयो । हाम्रो योजना रामग्राममा वास बस्न जाने हो तर थाहा पायौं, त्यहाँ भोलि विहान मात्रै पुग्ने गरी यतै बन्दोबस्त मिलाइसक्यो । हामीलाई एउटा उद्यान क्षेत्रतर्फ लगिन्छ । नयाँ बनेको उद्यान क्षेत्र पर्यटकीय आकर्षणको थलो बनाइएको छ । बौद्ध कलाकृतिको निर्माण पनि गरिएका छन् । त्यहाँबाट पुनः पाकरी रुख भएको ठाउँमा पुर्याइन्छ । त्यहाँबाट कन्यामाई पुर्याइन्छ । देवदहमा पुरातात्विक तथा पर्यटकीय आकर्षण भनेर घुमाउने थलो यही हो । यहाँ उत्खनन् गरी संरक्षित गरी राखेको ठाउँ हेछौं । सँगै कन्यामाई मन्दिर भनेर केही मूर्ति पहिल्यैदेखि राखिएका छन् तर कन्यामाई भनिए पनि मुख्य रूपमा पद्मपाणी लोकेश्वरको मूर्ति राखिएको छ । अन्य मूर्तिहरू पनि छन् । पद्मपाण्ी मूर्तिलाई नै पनि बडो मुस्किलले चिन्न सकिने अवस्थामा पद्मपाणी भन्ने पात्र नै को हुन् भनेर व्याख्या गर्नुपर्ने अवस्था छ । त्यहाँबाट हामी पुनः खाना खाएकै ठाउँमा आइपुग्छौं । खाना पाकेको थिएन । निकै ढिलो गरी खाएका कारण अरुका लागि खाना खाने समय भइसक्दा पनि हाम्रौ भइसकेको थिएन । आआफ्नो कोठामा पुग्छौं । बेलुकाको खाना खान बोलावट आउँदासम्म पनि भोक लागेको थिएन । जति ढिलो खाने भनेपछि दश बजेभित्र खाएर हामी सुत्ने तरखरमा लाग्छौं । फेरि भोलि उठेर रामग्राम पुग्नु छ, रामग्राम नै गन्तव्य त होइन ।

विहान यात्रा थाल्नुअघि नास्ता गरिरहेको बेला स्थानिय साइक्लिस्टहरू आइपुग्छन् । स्वागतस्वरूप रामग्रामसम्म साथ दिने हुन्छन् ।

रामग्राममा हाम्रो भव्य स्वागत हुन्छ । स्वागतमा मेयर धनपत यादव र उपमेयर सम्झना चाैधरी नै आउनु भएको रहेछ । बाटोमा कराँतेका प्रशिक्षार्थीहरू उभिएर बसिरहेका छन् । मेयरबाट हामी सबैलाई उपहारको रूपमा रामग्राम नगरपालिकाको नाम अंकित साँचो झुण्ड्याउने दोरी पाउँछाैं । अनि, मेयर र उपमेयर दुबै साइकल चलाएर हामीसँगै रामग्रामतर्फ लाग्नुहुन्छ । रामग्राम स्तुपमा रामग्राम स्तूपको परिचय दिइसकेपछि केही क्षण ध्यानभावना गछौं । त्यसपछि सँगै रहेको सभा भवनमा सानो कार्यक्रम हुन्छ । खाना खाने व्यवस्था नगरपालिका भवनमा गरिएको रहेछ । उतै तर्फ लगिन्छ । लगिन्छ के भनौं, फर्काइन्छ ।

त्यहाँ खाना खाएर पुनः यात्रा थालनी गर्दासम्ममा हाम्रो समय तालिका पुनः गन्जागोल भइसक्छ । त्यहाँबाट बोर्डर पुगेर गाडी फेर्छौं । भारत प्रवेश गर्छौं । त्यो दिनको कार्यक्रम भनेको बाटोबाटोमा पर्ने सम्पदाहरू हेर्दै एक स्कूलमा वास बस्न पुग्ने हो । सोझै वास बस्ने जाने होइन, त्यहाँ पुगेपछि त्यस्तै १० किलोमिटर दूरीको थप यात्रा गरी रामग्राम पुग्ने र बल्ल फर्केर स्कूलमा वास वस्न आइपुग्ने हो । तर हाम्रो यात्रा यति ढिलो भइसकेको थियो, पूर्वनिर्धारित अनुसार हुने कुरामा शंका नै रह्यो । तर पनि यात्रा अघि बढ्दै जान्छ । कहीँकहीँ रोक्छौं । स्कूल पुग्दा निकै अँध्यारो भइसक्छ । त्यहाँ पुगेर थाहा पाउँछौं, हाम्रो स्वागतका लागि शिक्षक र विद्यार्थीहरू दिनभर पर्खेर बसेका थिए । तर आइनपुगेपछि निराश भएर सबै फर्किसकेका रहेछन् । स्कूलमा सुनसान भइसकेको थियो । नराम्रो अनुभव भयो । विद्यालयमा खाना पकाउने जिम्मा पाएका कर्मचारीहरू मात्र थिए । चिया र केही खाजा प्राप्त भयो, खायौं । कोठामा गएर ओछ्यान मिलायौं ।

अब रामग्राम जाने कुरा भोलि गर्नु पर्ला भनेर त्यो ठाउँका बारेमा जानकारी लियौं । एक कर्मचारी त्यही ठाउँका रहेछन् । बुझ्दा थाहा भयो, त्यत्ति प्रचारमा छैन, हेर्नका लागि केही कुरा छैन पनि ।

रामग्रामको कुराले हाम्रा साथीहरूलाई अचम्ममा पार्यो । नेपालमा रामग्राम भएरै आएको, अब फेरि यो अर्को रामग्राम के हो ? अलमलमा पर्नु स्वाभाविक हो । नेपालमा छँदै, रामग्रामको परिचय दिँदा पनि छुस्स भनिसकेको थिएँ, नेपालको नवलपरासीमा भएको रामग्राम स्तूपका बारेमा अध्ययन भइराखेको छ, तर घोषणा नै भइसकेको छैन । रामग्राम भनेर दावी गरिएका अन्य ठाउँहरू पनि छन् । यसलाई अझ राम्रोसँग बुझाउन गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीलाई लिन सकिन्छ । सन् १८९६ अघि गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी भनेर विभिन्न ठाउँको अडकल गरिएको थियो । त्यस विषयमा अन्वेषकहरूको आआफ्नै दावी थियो । ठुलै बहस हुन्थ्यो । तर डा. फुहररले अशोकस्तम्भ र अभिलेखसहति जसै लुम्बिनीको पहिचान ग¥यो, त्यही बेलादेखि ती दावीहरू सेलाएर लुम्बिनी प्रमाणित भयो । अब रामग्रामको सवालमा पनि यही कुरा छ । रामग्राम भनेर नेपालमा एउटा ठाउँ र भारतमा चार पाँच वटा ठाउँको दावी भइरहेको छ । सबैको आआफ्नै दावी छ । यस्तै दावीहरूमध्ये एउटा स्थलमा हामी जान चाहेका थियौं, नजिकै भएर । यो ठाउँमा म पुगिनसकेको हुँदा वस्तुस्थिति हेर्नु मलाई नितान्त जरुरी पनि थियो । कार्यक्रम तय गर्दा नै हामीले एउटा कुरा निर्णय गरेका थियौं बाटोमा पर्ने अन्य धर्मस्थलहरूको अवलोकन गर्दै जाने । तर समयको अभावमा हामीले त्यसो गर्न नसकेका मात्रै हौं । रामग्राम जाउँन्जेल कुशीनगर पुग्ने समय पनि गोलमाल नै हुने देखियो । रामग्रामहरूका बारेमा वस्तुस्थिति बताइसकेपछि धेरैका के मत रह्यो भने, त्यता नजाने, बरु कुशीनगर चाँडो पुग्ने ।

खाना पाकेको खबर आउँछ र खाना खाएर सुत्ने तरखरमा लाग्छौं ।
०००

बिहान नित्यकर्म सकाएर चिया खान निस्कँदा हुस्सु लागेकै थियो । हुस्सु अलि बाक्लो नै थियो । स्कूलको चौरको एक छेउबाट अर्को छेउ देख्न सकिन्न । चौरमा हाम्रा साइकल यात्रीहरू कोही साइकल कुदाएर समाइरहेका थिए भने कोही यात्रा थालनीका लागि तयारीमा । कोही मर्मत गराउँदै । धेरै जसो त चियानास्ता खाने र फोटो खिच्नेमा नै तल्लीन । एउटा खबर आयो, हामीलाई बिदाई गर्न प्रिन्सिपल आउनु भएको छ । चर्चमा जानु पर्ने भएका कारण थोरै समय मात्रै रहेछ । केही भलाकुसारी भयो, साथै विदाईका अभिव्यक्तिहरू प्नि । त्यहीँ हामी एक छिन ध्यान ग¥यौं र विदावारी भएर निस्क्यौं ।

साइकल यात्रीहरूभन्दा अगाडि हामी बढ्छौं । साइकललाई थन्क्याएइर अहिले गाडी चढ्नेहरू अलि बढी नै संख्यामा रह्यो । हामीलाई अलि अगाडि बढेर परताल चोक (महाराजगंजरोड, महाराजगंज) मा पर्खन भनेको थियो । त्यहाँ पर्खने मात्रै होइन, यसो भन्नुको अर्थ हो, क्यामेराहरू सेट गरेर पर्खेर बस्ने । हामी भनिएकै चोकमा पुग्छौं र लोकेशन हेरेर क्यामेरा फिट गरेर बस्छौं । जताबाट आउने हो, त्यहाँको दृष्य मज्जाले खिच्न सकिने रहेछ । मोडेर जता जाने हो त्यहाँको दृष्य पनि मज्जाले खिच्न मिल्ने रहेछ । छेउको एउटा पसलमा गएर चिया खान्छौं । खाइवरी बाहिर निस्कन्छौं । तर आउँदैन । क्यामेरा सेट तयार छ । त्यहाँ बजारमा मान्छेहरूमा हाम्रो बारे जिज्ञासा बढ्छ, सोध्न आउँछ । जवाफ दिन्छौं तर साइकलयात्रीको कुनै झलक छैन । बल्लबल्ल एक साइकल यात्री रत्न श्रेष्ठ आइपुग्नु हुन्छ ।

अरु खोइ ? पछाडि आउँदै गरेको भन्नु हुन्छ । आफू मात्र हान्निएर आएको भन्नु भयो । वास्तवमा समूहको अगाडि पछाडिको साइकलभन्दा यताउता पर्नु अनुशासन तोड्नु हो । अनुशासन तोडेर आउनु भएको रहेछ । उहाँ आइपुग्दा केही पछि अरु आइपुग्ने अनुमान हुनु स्वाभाविक हो, तर कसैको अत्तोपत्तो छैन । फोन सम्पर्क पनि भएन । हाम्रो गाडी अलि पर रोकिएको र दुबै देशका केही साइकल यात्री यहाँसम्म गाडीमा नै आएका थिए । कसै गरी उहाँहरूको फोन सम्पर्क भएछ र हामीलाई बोलाउन आइपुग्छन् । साइकल यात्री टोली अर्कै बाटो पक्रेर अगाडि बढिसकेको हुँदा बेग्लै ठाउँमा भेट्न आउन भनेको रहेछ । हामी त्यतैतिर लाग्छौं र भेटाउँछौं ।

बसभित्र मात्रै कति यात्रा गर्नु ? बसलाई छाडेर म साइकलबाट आराम लिएका तीन यात्रीसँग जीपमा चढ्छु । त्यसमा क्यामेरा तीन क्यामेरा पर्सन पनि थिए । एउटा निश्चित दूरुसम्म मात्रै जीपको यात्रा गरेर पुनः बसभित्रै छिरें ।

कुशीनगर पुग्दा एक ठाउँमा रोटरी क्लबले खादा ओडाएर । लड्डू खुवाएर हाम्रो भव्य स्वागत गर्छन् । स्वागत गर्नेहरूमा काठमाडौंको बालाजुमा व्यापार गरेर बस्ने भारतीय युवा पनि रहेछ । हामीसँग नेपालीमा नै बोले । घर आएको बेलामा परेछ । रमाइलो भयो । एकै क्षणको अलमलपछि त्यहाँबाट अगाडि बढ्छौं । कुशीनगर प्रवेशद्वारमा हाम्रो स्वागतका लागि त्यस्तै चालीस पचास जनाको समूह पर्खेर बसिरहेको थियो । हामी गाडीमा गएको अलि अगाडि भएछ तसर्थ पर्खेर बस्यौं । सबै आएपछि खादा लगाएर स्वागत गरिन्छ । र त्यहाँबाट हामी एउटा विहारकाे परिसरमा पस्छाैं । यहीँ हाम्राे बन्दाेवस्तकाे व्यवस्था गरिएकाे हाे ।

विहार परिसरमा सामान ओसार्नेमा नै अलमलियाैं । त्यहाँ कसैले दुई व्यक्तिसँग भेटाउँछन् । उनीहरू नेपालबाटै आएका रहेछन् । विहारको बगलमा नै एउटा घर रहेछ, त्यो घर उनीहरूकै रहेछ । कोही नेपालीको कुशीनगरमा घर ? हो । हजुर बुबाले किनिराखेको त्यो घर अहिले भाडामा राखेको भएपनि आफूहरू आउँदा त्यहाँ बस्नका लागि कोठा सुरक्षित राखिएको रहेछ । परिचयकै क्रममा मैले आफ्नो नाम भनेपछि उनीहरू झस्किए । झस्किनुको कारण हो, मेरा प्रकाशनहरूको उनीहरू पाठक नै रहेछन् र आफ्नो लेखकलाई अकस्मात त्यसरी भेटेपछि झस्केका हुन् ।

कुशीनगरमा स्वागत गर्दा धेरै सक्रियता देखाउने एक आकर्षक व्यक्तित्वसँग पनि परिचय भएको थियो । कोठामा सामान ठन्क्याइसकेपछि बाहिर निस्कन्छौं । बाहिर उनै व्यक्तित्वको रोयको क्याफे रहेछ । उहाँको नाम हो, रोय । क्याफेभित्र पस्छौं । रोयसँग अघि भर्खर मात्रै विहार परिसरमा परिचय भएपनि धेरै अघि नै परिचय भएको जस्तो व्यवहार भयो । काठमाडौंमा लामो समय शिक्षक भएर काम गरेका कारण नेपाली भाषा रामैं्रसँग आउँछ अनि नेपालीसँग कसरी व्यवहार गर्नुपर्छ भन्ने पनि थाहा छ । यसउसले उहाँसँगको वार्तालापमा आफूहरू काठमाडौंकै कतै उभिएर हितैषीसँग कुरा गरिरहेको जस्तो अनुभव हुन्छ । कुशीनगरमा फर्केर क्याफे चलाएर बसिरहेका छन् । विहारको उनी कर्मठ उपासक रहेको पायौं । उहाँको कुरा सुन्दै गर्दा बौद्ध संस्कारले भरिपूर्ण बौद्ध उपासक रहेको पायौं । क्याफेमा एक स्थानीय पत्रकार तथा अन्यसँग कुरा गर्न लाग्छौं । केही समयपछि त्यहाँबाट बाहिर निस्कन्छौं । यो समय हामी फ्रेस हुने ध्याउन्नामा रहयौं । यत्तिकै अलि परसम्म पुग्यौं र बाटो छेउमा बसेर चिया खाएरै समय बितायौं । त्यति बेलासम्ममा अरुहरूसँग पनि भेट भयो र थाहा पायौं, केही केही साथी त महापरिनिर्वाण स्तूप पुग्न पनि भ्याएछन् । त्यहाँबाट फर्केकर आई खाना खानेतिर लाग्छौं । खाना खाएपछि हामी आफ्नो कार्यक्रमका बारेमा छलफल गछौं र पछि सुत्ने तरखारमा लाग्छौं ।
०००

विहानको नित्यकर्मपछि हामीलाई बाहिर निस्कने सकसक लाग्छ । कसैले भन्छ, यति चाँडै महापरिनिर्वाण स्तूपस्थलको प्रवेशद्वार खुलिएकै हुँदैन । तर पनि विस्तारै जाँदै गरौं न भनेर निस्कन्छौं । प्रवेशद्वार त खुलिसकेको थियो तर मूभीक्यामेरा लान दिएन । त्यहाँ क्यामेरा राखेर राख्ने ठाउँ पनि छैन रहेछ । मोबाइल क्यामेरा चलाउन पाइने तर मूभी क्यामेराले खिच्न नपाउने रहेछ । क्यामेरा विहारमै पु¥याउन जानु प¥यो । विस्तारै सबै आइसकेपछि हामी विस्तारै महापरिनिर्वाण स्तूपतर्फ लाग्छौं । त्यहाँ भित्र पस्नुअघि कुशीनगरको इतिहास र पुरातत्वका बारेमा जानकारी दिन्छु । कुशीनगरको महत्वका बारेमा पनि भन्छु । अनि त्यसपछि महापरिनिर्वाण मन्दिरमा जान्छौं । ध्यान गछौं । फर्कन्छौ. ।

रामाभार स्तूपमा जान्छौं । महापरिनिर्वाण लाभ गरेका बुद्धको देहलाई अग्निसंस्कार गरिएको ठाउँमा बनाइएको ठूला स्तूप अहिले रामाभार स्तूपको नामबाट जानिन्छ । मूलबाटोको छेवैमा रहेको यो स्तूप पुग्न प्रवेशद्वारबाट थोरै भित्र पसेपछि ठूलो र खुल्ला चौर देखिन्छ र यसको बीचैमा स्तूप रहेको छ । चारैतिरको हरियाली स्थलमा इँटा निर्मित यो विशाल स्तूप शोभायमान छ । हामी पुग्दा कुहिरो लागिरहेको थियो र कुहिरो भित्रको स्तूप थप कलात्मक देखियो । स्तूपको प्रदक्षिण गरेर निस्क्यौं ।

त्यहाँबाट अस्थिधातु आठ भागमा भाग लगाई आठ राज्यलार्य दिएको ठाउँमा पुग्यौं । मूल सडक छाडेर थोरै दूरीभित्र पसेपछि यो ठाउँ पुगिन्छ । बुद्धको अस्थिधातु सबै कुशीनाराका मल्लहरू आफूसँग नै राख्न चाहन्थ्यो । उनीहरूका अनुसार गौतम बुद्ध आफ्नो राज्यमा आई महापरिनिर्वाण लाभ गरेका हुन् तसर्थ अस्तिधातुमाथि आफ्नो हक लाग्छ र अरु कसैलाई दिइन्न । तर अस्थिधातु लिनका लागि मगध, बज्जिलगायतका आठ राज्यहरू आइपुग्छन् । विवाद बढ्दै गएपछि लडाइँका स्थिति सिर्जना हुन्छ । यस अवस्थामा द्रोण नामक ब्राह्मणले सबै अस्धि आठ भागमा बाँड्ने र सबैलाई पु¥याउने प्रस्ताव राख्दा सबैको चित्त बुझेको थियो । सोही बमोजिम आठ भाग लगाएको ठाउँ यही हो भनी पहिचान गरी यो ठाउँलाई पनि एउटा दर्शनीय भनी सुरक्षित गरिएको हो । त्यहाँबाट पुनः माथाकुँवर पुग्छौं र त्यहाँबाट वासस्थानमा नै फर्कन्छौं ।

रोयको चाहना थियो, सँगैको बर्मिज विहारमा रहनु भएको भन्तेलाई सबै साइकल यात्रीहरू पुगेर भेट्न जाने । अघिल्लो दिन उषाको नजिकै रहनु भएको अनागारिका धम्मनयनासँग भेट भएको थियो । उहाँ धम्मावती गुरुमांकी शिष्या । छोटो भेटमा नै दुई जनाबीच धेरै कुरा भइसकेको रहेछ र मलाई सुनाउनु भयो । विहान आमन्त्रण गर्नु भएको रहेछ तर एक विशेष पूजाका उहाँ आउन नभ्याउने हुनुभयो । उसोभए पूरै साइकल यात्रीहरू साइकल यात्रा गरेरै उहाँको विहारसम्म पुग्ने र विदावारी भएर आउने कुरा भएको थियो । तर यो कुरा उहाँसम्म पुगिनसकेकोले होला, विहारमा उहाँ आफै आइपुग्नु भयो । वन्दना गरें । एक ठाउँमा बसेर कुराकानी पनि भयो । यस्तैमा अब उहाँ गुरुमांसहित सबै बर्मिज विहारको भन्तेकहाँ जाने तय भयो ।

बर्मिज भन्ते भनेपनि लामो समयदेखि कुशीनगरमा नै बस्दै आउनु भएको हो । उहाँको नाम भिक्षु ज्ञानेश्वर महास्थविर हो । उहाँलाई पहिले पनि भेटिसकेको । अब कस्तो हुनुभयो होला ? भेट्ने चाहना त थियो नै । यात्रा थालनी गर्दा लुम्बिनीमा मेत्तिय भन्तेबाट आशिर्वचन पाएका थियौं । अब यात्राको समाप्ती पनि भन्तेबाटै गराउने ? राम्रो अवसर भेटायौं । उहाँले बौद्ध विधि पुर्याएरै हाम्रो यात्रालाई टुंग्याइदिनु भयो ।

त्यसपछि हाम्रो गाडी नेपालतर्फ फर्कन्छ ।